رژیم کتوژنیک یک رژیم غذایی است که از مصرف کم کربوهیدرات و بالای چربی تشکیل شده است. این رژیم باعث تولید کتون‌ها در بدن می‌شود که به عنوان منبع انرژی جایگزین برای گلوکز عمل می‌کنند.
رژیم کتوژنیک به ویژه در موارد زیر مورد توجه قرار گرفته است:
- کنترل دیابت: با کاهش مصرف کربوهیدرات، سطح گلوکز خون کاهش می‌یابد و این می‌تواند به کنترل دیابت کمک کند.
- مدیریت صرع: رژیم کتوژنیک به‌عنوان یک درمان مکمل برای صرع، به ویژه در کودکان، استفاده می‌شود.
- کاهش وزن: از آنجا که رژیم کتوژنیک باعث افزایش اشباع و کاهش احساس گرسنگی می‌شود، برخی افراد از آن برای کاهش وزن استفاده می‌کنند.
- سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS): برخی از افراد با این مشکل از رژیم کتوژنیک برای مدیریت علائم خود استفاده کرده‌اند.
- مدیریت بیماری آلزایمر: برخی از تحقیقات نشان داده‌اند که رژیم کتوژنیک ممکن است در مدیریت بیماری آلزایمر موثر باشد.
در دهه‌های اخیر، رژیم‌های کم کربوهیدرات به یکی از محبوب‌ترین رژیم‌های غذایی برای کاهش وزن تبدیل شده‌اند. این رژیم‌ها، از جمله رژیم کتوژنیک، ایده‌آل‌های مختلفی برای کاهش وزن و بهبود سلامتی ارائه می‌دهند. این ایده‌آل‌ها شامل:
- کاهش وزن سریع: با کاهش مصرف کربوهیدرات و افزایش مصرف چربی، بدن به سرعت به تولید کتون می‌پردازد که می‌تواند باعث کاهش وزن سریع شود.
- کاهش احساس گرسنگی: مصرف چربی‌ها و پروتئین‌ها احساس اشباع بیشتری به افراد می‌دهد که ممکن است باعث کاهش مصرف کلی کالری شود.
- کنترل قند خون: بدون مصرف زیاد کربوهیدرات، سطح قند خون در حالت ثابت‌تری باقی می‌ماند که می‌تواند برای افراد با دیابت یا مقاومت به انسولین مفید باشد.
- افزایش سطح انرژی: در رژیم‌های کم کربوهیدرات، بدن به جای سوخت گلوکز از کتون‌ها استفاده می‌کند که می‌تواند سطح انرژی را افزایش دهد.
این تفاوت‌ها در ترکیب میان کربوهیدرات، پروتئین، و چربی‌ها می‌تواند موجب اختلاف در عملکرد بدن و اهداف اصلی رژیم‌های غذایی شود.
- رژیم کتوژنیک (Ketogenic Diet): این رژیم غذایی به میزان بالایی از چربی (معمولاً ۷۰-۸۰٪ از کل کالری‌ها)، مقدار متوسطی از پروتئین (۱۵-۲۰٪)، و مقدار کمی از کربوهیدرات (۵-۱۰٪) تکیه دارد. هدف اصلی آن ایجاد وضعیت کتوز در بدن است که منجر به سوزاندن چربی به عنوان منبع اصلی انرژی می‌شود.
- رژیم پالئو (Paleo Diet): در این رژیم، تا حد امکان از مواد غذاییی که اجداد انسانی ما در دوران سنگی به آنها دسترسی داشتند، استفاده می‌شود. این شامل گوشت، ماهی، سبزیجات، میوه، خرما، آجیل، و گلابی است. این رژیم اغلب میزان متوسطی از چربی (حدود ۳۰-۳۵٪) و پروتئین (حدود ۲۰-۳۵٪) دارد و کربوهیدرات نسبتاً پایین است.
- رژیم ساوت بیچ (South Beach Diet): این رژیم از سه مرحله تشکیل شده است. در مرحله اول، مصرف کربوهیدراتهای ساده محدود شده و چربی‌ها و پروتئین‌ها تا حد ممکن مصرف می‌شوند. در مرحله دوم، کربوهیدراتهای کمتر پرهیز شده ولی به تدریج اضافه می‌شوند. در مرحله سوم، الگوی غذایی برای حفظ وزن بهبود می‌یابد. این رژیم میزان متوسطی از چربی (حدود ۳۰٪) و پروتئین (حدود ۲۰-۲۵٪) دارد.
در واقع، رژیم کتوژنیک باعث ایجاد حالت کتوز در بدن می‌شود. طرفداران این رژیم غذایی اعتقاد دارند که حالت کتوز به بدن این امکان را می‌دهد که به جای استفاده از گلیکوز (منبع اصلی انرژی برای بدن)، از چربی‌ها برای تولید انرژی استفاده کند. این فرایند باعث سوزاندن چربی‌ها و کاهش وزن می‌شود.
با این حال، حضور کتون‌ها در خون باید در حدود معقول باشد تا به مشکلات مرتبط با حالت “کتواسیدوز”، که وضعیتی است که سطح کتون‌ها به حدی افزایش می‌یابد که باعث افزایش اسیدهای چرب در خون می‌شود و به سلامتی آسیب می‌زند، نرسد. این موضوع می‌تواند به خصوص برای افرادی که مشکلات خاصی مثل دیابت دارند یا در حالت خاصی مانند بارداری هستند، مهم باشد.
کتواسیدوز در رژیم کتوژنیک چیست؟
اجسام کتون بیش از حد می‌تواند سطح سمی خطرناکی از اسید در خون تولید کند که کتواسیدوز نامیده می‌شود. در طی کتواسیدوز، کلیه‌ها شروع به دفع اجسام کتون به همراه آب بدن از طریق ادرار می‌کنند که باعث کاهش وزن مرتبط با مایعات می‌شود. کتواسیدوز اغلب در افراد مبتلا به دیابت نوع یک رخ می‌دهد، زیرا آنها انسولین (به عنوان هورمونی که از تولید بیش از حد کتون ها جلوگیری می کند) تولید نمی‌کنند. با این حال در چند مورد نادر، کتواسیدوز در افراد غیر دیابتی به دنبال یک رژیم غذایی طولانی مدت با کربوهیدرات کم گزارش شده است.
یک رژیم کتوژنیک استاندارد با نسبت خاصی از درشت مغذی‌ها (کربوهیدرات، پروتئین، چربی) وجود ندارد. رژیم کتوژنیک معمولاً مصرف کل کربوهیدرات را به کمتر از ۵۰ گرم در روز کاهش می‌دهد (کمتر از مقدار موجود در یک شیرینی ساده متوسط) و می‌تواند تا ۲۰ گرم در روز باشد.
به طور کلی، رژیم کتوژنیک محبوب به طور متوسط ۷۰ تا ۸۰ درصد چربی از کل کالری روزانه، ۵ تا ۱۰ درصد کربوهیدرات و ۱۰تا ۲۰ درصد پروتئین را پیشنهاد می‌کند درواقع یک رژیمِ ۲۰۰۰ کالری به معنای حدود ۱۶۵ گرم چربی، ۴۰ گرم کربوهیدرات و ۷۵ گرم پروتئین است. مقدار پروتئین در رژیم کتوژنیک در مقایسه با سایر رژیم‌های کم کربوهیدرات با پروتئین بالا در حد متوسط است، زیرا خوردن بیش از حد پروتئین می‌تواند از کتوز جلوگیری کند. اسیدهای آمینه موجود در پروتئین را می‌توان به گلوکز تبدیل کرد؛ بنابراین یک رژیم کتوژنیک پروتئین کافی برای حفظ توده بدون چربی بدن از جمله عضلات را مشخص می‌کند، اما همچنان باعث کتوز می‌شود.
نسخه‌های زیادی از رژیم‌های کتوژنیک وجود دارد، اما همه، غذاهای غنی از کربوهیدرات را ممنوع می‌کنند. این غذاها شامل نشاسته از غلات تصفیه شده و غلات کامل مانند نان، غلات، پاستا، برنج و کلوچه، سیب زمینی، ذرت و سایر سبزیجات نشاسته‌ای و آب میوه‌ها، لوبیا، حبوبات و بیشتر میوه‌ها هستند. اکثر برنامه‌های کتوژنیک غذاهای حاوی چربی اشباع بالا مانند تکه‌های چرب گوشت، گوشت‌های فرآوری شده، کره و همچنین منابع چربی‌های غیراشباع مانند آجیل، دانه‌ها، آووکادو، روغن‌های گیاهی و ماهی‌های روغنی را در بر می‌گیرند.
موارد زیر خلاصه‌ای از غذاهایی است که به طور کلی در رژیم غذایی مجاز هستند:
تحقیقات تاکنون نشان داده است که رژیم کتوژنیک در کوتاه مدت تغییرات متابولیکی مفیدی مانند مقاومت به انسولین، فشارخون بالا و کلسترول و تری گلیسیرید بالا همراه با کاهش وزن ایجاد می‌کند.
اثر سیر کننده رژیم کتوژنیک همراه با کاهش میل به غذا به دلیل محتوای چربی زیاد رژیم و کاهش هورمون‌های محرک اشتها، مانند انسولین و گرلین، هنگام خوردن مقادیر محدود کربوهیدرات است. برخی از عوارض جانبی منفی رژیم کتوژنیک طولانی مدت، از جمله افزایش خطر ابتلا به سنگ کلیه و پوکی استخوان و افزایش سطح اسیداوریک خون (یک عامل خطر برای نقرس) دیده شده است.
اگر انواع غذاهای توصیه شده در رژیم کتوژنیک گنجانده نشود، ممکن است کمبود مواد مغذی احتمالی ایجاد شود. باید روزانه انواع گوشت، ماهی، سبزیجات، میوه‌ها، آجیل و دانه‌های مجاز را برای اطمینان از دریافت کافی فیبر، ویتامین B و مواد معدنی (آهن، منیزیم، روی) که معمولاً در غذاهایی مانند غلات کامل یافت می‌شوند توسط فرد مصرف شود.
تحقیقات موجود در مورد رژیم کتوژنیک برای کاهش وزن هنوز محدود است. اکثر مطالعات تاکنون تعداد کمی از شرکت کنندگان داشته و کوتاه مدت (۱۲ هفته یا کمتر) بوده‌اند. رژیم کتوژنیک فواید کوتاه مدتی از جمله کاهش وزن و بهبود کلسترول تام، قندخون و فشارخون در برخی افراد داشته؛ با این حال، این اثرات پس از یک سال در مقایسه با اثرات رژیم‌های کاهش وزن معمولی تفاوت معنی‌داری ندارند.
حذف چندین گروه غذایی و احتمال بروز علائم ناخوشایند ممکن است پیروی از آنها را دشوار کند. تاکید بر غذاهای سرشار از چربی اشباع شده ممکن است اثرات نامطلوبی بر کلسترول LDL خون داشته باشد. با این حال، می‌توان رژیم غذایی را با تاکید بر غذاهای کم چربی اشباع شده مانند روغن زیتون، آووکادو، آجیل، دانه‌ها و ماهی‌های چرب اصلاح کرد.
رژیم کتوژنیک ممکن است برای برخی از افرادی که در کاهش وزن با روش‌های دیگر با شکست مواجه شده‌اند، گزینه‌ای مناسبی باشد. نسبت دقیق چربی، کربوهیدرات و پروتئین برای دستیابی به مزایای سلامتی در بین افراد به دلیل ساختار ژنتیکی و ترکیب بدن آنها متفاوت است؛ بنابراین اگر فردی تصمیم به شروع رژیم کتوژنیک دارد، توصیه می‌شود با پزشک و متخصص تغذیه مشورت کند تا پس از شروع رژیم، هرگونه تغییر بیوشیمیایی را از نزدیک تحت نظر داشته باشد و از یک برنامه غذایی متناسب با شرایط سلامتی موجود پیروی کند. یک متخصص تغذیه همچنین ممکن است راهنمایی‌هایی را در مورد معرفی مجدد کربوهیدرات‌ها به رژیم غذایی پس از کاهش وزن ارائه دهد.
بنابر اعلام دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت، به طور کلی رژیم غذایی با کربوهیدرات اصلاح شده با پیروی از بشقاب غذای سالم ممکن است فواید سلامتی و کاهش وزن کافی را در جمعیت عمومی ایجاد کند.
